— У меня есть такая идея фикс: может быть, я сам не до конца понимаю, что такое язык танца, но я ищу его, что бы это ни значило. Я завидую тому, что, например, существует израильский язык танца. Ты, например, видишь оригинального хореографа — в его постановках много нового, но при этом видно, что он представитель израильской школы. Почему-то в этот момент мне становится завидно — они нашли методологию, подход, который помогает раскрыть внутренний потенциал как хореографа, и уже на этой базе удается проявить что-то свое, что-то оригинальное. Или, например, у японцев — влияние буто — ты видишь, что это японская школа. Татарского языка танца, может, не существует — его нужно проявить, осознать. Когда мы учили татарский танец и башкирский танец, мне всегда больше нравился башкирский танец. Это было так трудно внутри себя признавать — почему мое, родное — такое стрёмное, а вот башкирское или кавказское… Когда ты танцуешь башкирский или кавказский танец, ты чувствуешь себя крутым. Когда ты танцуешь татарский танец, ты себя чувствуешь каким-то странным. В этом отрицании татарского танца я жил всю свою сознательную жизнь и как исполнитель, и как хореограф. А теперь я подумал, может, стоит в этом найти свои плюсы. Например, мелкая техника. Башкирский танец — широкий, кавказский танец — широкий, техничный. Может, стоит сделать еще мельче, уйти в микро-танец, в котором можно увеличить скорость, сделать очень быстрые маленькие движения. Может, на этом мелком движении и зиждется татарский концептуальный танец.

У меня осознанное творчество пошло после учебы в Питере, до этого я все как во сне делал. Моя дипломная работа, моя инициация, через которую я прошел, — это спектакль «MY NURIEV». Это спектакль, посвященный тому, что я не смог стать Нуриевым, и это первый спектакль, в котором прозвучал татарский язык. Когда я поступил в хореографическое училище, все мне говорили — ты будешь вторым Нуриевым. В какой-то момент это мне помогало, в детстве это мотивировало. У нас много совпадений — рост один и тот же. В своей автобиографии он сказал, что татарин, я тоже татарин. Он 1938 года рождения, у меня папа 1938 года рождения. У Нуриева отец был на войне, отец моего отца был на войне. В какой-то момент это помогало, а потом ты понимаешь, что ты не станешь вторым Нуриевым, и это начинает мешать. И потом ты вообще не хочешь становиться вторым Нуриевым — я уже хочу стать первым Нурбеком, каким бы он ни был. У нас в мастерской была такая творческая акция — в любой день ты можешь сделать все, что угодно. На первом курсе 18 марта, в день рождения Нуриева — кстати, я тоже родился в марте — я решил сделать работу на классическом станке, на балетном тренаже. Сделал, а потом сел и рассказал о том, как Нуриев сильно трансформировал балет, повлиял на искусство, изменил роль мужчины в балете и т. д. Это все меня так растрогало, я рассказывал эмоционально, и потом мастера мне подсказали сделать из этого дипломную работу. Как будто бы это точка, где татарское входит в мой танец. До этого в Казани у меня будто и выбора не было — тут татарская среда,  я сын татарского писателя, было бы странно не говорить на татарском языке. Но уже в Питере я был представителем русской театральной школы, где мы всегда говорили на русском, мы читали русские книги. Там это был уже осознанный выбор — делать о своем, говорить на своем языке.

Вместе с режиссером Туфаном Имамутдиновым мы сделали спектакль «Алиф». Он предложил мне на песке писать персидскую поэзию арабскими буквами. Мы обратились к Юлтан Садыковой, переводчице персидской поэзии на русский, она помогла нам с текстами. А потом мы поняли, что мы же тоже писали арабской вязью — Тукай (прим. Габдулла Тукай — татарский поэт начала XX века) тоже писал арабской вязью. Это стало такой дисциплинирующей штукой для меня — не то чтобы я теперь могу читать и писать, но теперь я все буквы знаю. Иногда, когда по телефону говорю, начинаю писать что-то арабской вязью, слово или кусочек стихотворения. После этого спектакля случился бум арабской вязи в Татарстане — в телеграм-каналах, где на татарском пишут, стали писать арабской вязью, каллиграфия стала развиваться.

— Я чувствую ответственность, неудовлетворенность, чувствую себя немного плохим учеником, потому что я так мало читаю. Книга, которую я читаю сейчас, на русском языке. Здорово, что сейчас я перед сном детям читаю сказки на родном языке, на татарском. Я очень рад, это дисциплинирует: каждый вечер я несколько страниц читаю на татарском, это меня радует. А вообще есть ощущение, что это уже что-то безвозвратно потерянное — эти тома книг на татарском языке, которые я не прочитаю, а есть же еще тома книг, написанные арабской вязью, которые я не прочитаю. А жизнь идет. Пусть даже это иллюзия, что я должен читать актуальную литературу, быть на острие, понимать современную теорию и искусство, и тебя несет, несет. Ты все время смотришь назад, на эти тома, и думаешь, что ты что-то упускаешь. Я понимаю, что у моих детей будет еще меньше шансов, потому что я всего пять лет, но все-таки проучился в татарской школе. Всего пять лет, но я все это время носил дневник, в котором на татарском были написаны дни недели, пусть и персидские слова — дүшәмбе, сишәмбе (прим. понедельник, вторник)… Есть ощущение, что что-то упущено. Я стараюсь на бытовом уровне делать небольшие открытия в словах. Дети в этом очень помогают. У нас задача с ними говорить на татарском — и это реально задача. Это довольно сложно — постоянно искать слова, которые ты забыл или не знал вовсе — вот как я, например, скажу ребенку «теория относительности» на татарском? Я не знаю, как это будет по-татарски, как я могу про это рассказать?

Когда я был в резиденции в Цюрихе, я довольно часто делал одну практику, через день примерно. Это упражнение из театрального института, я на русском его делал четыре года. Все четыре года я думал, что было бы интересно попробовать его сделать на родном языке. Упражнение очень простое, называется «Наговор». Оно длится около получаса. Ты говоришь на разные темы без остановки — и уже минут через пять у тебя начинается такое поточное говорение. В этом режиме начинают всплывать какие-то вещи, которые лежат где-то в подсознании. Это такая подготовка артиста к продумываю персонажа: какая-то часть персонажа прописана в пьесе, какую-то — тебе нужно придумать самому. И это упражнение помогает. Делать его на родном языке оказалось непросто. Оно стало попыткой вернуться к процессу размышления на родном языке. Я надеюсь найти язык тела через язык, через процесс говорения на родном языке. Уже потом пойти дальше — исследовать пограничные области языка. Меня привлекают идеи зауми, протоязыков. Говоря, я хочу утомить логическое, перевести это в звуки и найти, как звуки отражаются в движении, в теле. Эта практика очень утомительна, но в резиденции на протяжении трех месяцев я делал это регулярно. На протяжении этих трех месяцев я вел видеодневник, и сейчас, когда я пересматриваю эти записи, мне кажется, что в этом на самом деле есть смысл — искать язык через язык.

— Мне очень нравится образ библиотеки в пещере. Есть у нас Абу Али ибн Сина, книга про Авиценну. Наверно, это была первая художественная книга, которую я прочитал. Как Авиценна стал Авиценной? Он вместе с братом пошел в пещеру, которая открывалась раз в год на несколько часов, это была библиотека Пифагора и оттуда нельзя было брать книги. И они решили остаться там на год. Один брат стал волшебником, второй — колдуном. Два антагониста, потом всю жизнь они между собой воевали. Мне кажется, чтобы нормально читать книги, которые написаны более ста лет назад, надо подучить немного персидского, арабского и турецкого. Вот это был бы действительно шаг радикально интересный. Есть ощущение, что в этих томах есть информация, которой нет ни на каких языках.

— У меня папа — Роберт, брат у него — Сайрус. Потому что дедушка — я его, к сожалению, не застал — был учителем и очень любил произведения Жюля Верна. В «Детях капитана Гранта» есть и Роберт, и Сайрус. Их самого младшего брата зовут Расим. Моему отцу было 18 лет, когда родился Расим, и он ругался со своим отцом, потому что тот снова хотел назвать Расима в честь кого-то. У него, например,  был друг — Шмидт абый, а в Актанышском районе жил Маузер абый. Был такой период в истории нашей семьи. Мой отец в итоге уговорил назвать своего брата Расим, татарским именем. Я — Нурбек, мой братишка — Байбулат. Байбулат — это фамилия одной татарской семьи, которая живет в Финляндии. В основном, это мишари, выходцы из Нижегородской области. В этой диаспоре была семья, где были одни дочери, и фамилия пропадала. Мой отец решил, что если второй ребенок будет мальчик, то назовет Байбулатом. Алена, моя жена — крещенная татарка, у нее русское имя. Но у всех кряшенских имен есть татарский аналог, у нее это Үлүн. Папа Алены — Николай, по-татарски это будет Микулай. Когда мы выбирали детям имена, мы с Аленой пришли к консенсусу, что не будем давать имена арабского происхождения, а поищем тюркские имена. Это должны были быть имена, которые минимально коверкались в международном поле, чтобы их было относительно легко произносить.  Поэтому мы выбрали имена Туран и Ирхан. Кто-то в этом что-то пантюркистское видит, но я не пантюркист, просто имена тюркские.

— Белмим, мин сиңа бөтен интервьюны татарча сөйләп бирергә тиешме соң? Әллә, нәрсә әйтергә тиеш мин сиңа? Ничектер шулайрак инде. Татарча сөйләшкәндә мин барыбер ничектер әкренрәк сөйләшәмдер кебек. Чөнки сүзләр эзләргә, сүзләр табырга туры килә. Мин үземне контрольдә тотарга тырышам, русча сүзләр кулланмас өчен. контрольдә тоту — ничек була татарча? (прим. Ну, не знаю, я всё интервью должен дать на татарском языке? Что я тебе могу/должен сказать, я не знаю. Как-то так уж, когда говорю на татарском языке, я пытаюсь говорить аккуратно, приходится подбирать слова. Приходится контролировать себя, чтоб не прибегать к русским словам, не могу себя не контролировать.)

— Минең шундай идея-фиксым бар: бәлки, бейеү теленең ни икәнен үҙем дә аңлап етмәйемдер, тик мин уны, ул нимә генә аңлатһа ла, эҙләйем. Мин, мәҫәлән, Израиль бейеү теле булыуынан бик көнләшәм. Һин оригиналь хореографҡа тап булаһың — уның ҡуйылыштарында яңы нәмәләр бик күп, шул уҡ ваҡытта уның Израиль мәктәбе вәкиле икәне күренеп тора. Ни өсөндөр мин шул ваҡытта көнләшә башлайым — улар рәссам булараҡ эске потенциалды аса торған яңы методология, алым уйлап тапҡандар, һәм шул базала ла үҙенсәлекле, оригиналь нәмәләрҙе асып була. Мәҫәлән, япондарҙа — буто йоғонтоһо — һәм һин уның япон мәктәбе икәнен күрәһең. Татар бейеүе теле, бәлки, юҡтыр ҙа — уны кәүҙәләндерергә, аңларға кәрәк. Беҙ татар бейеүен һәм башҡорт бейеүен өйрәнгәндә, миңә башҡорт бейеүе күберәк оҡшай торғайны. Быны эстән таныу бик ҡыйын — ни өсөн үҙемдеке, туған булған нәмә — шул тиклем ҡайтыш ҡына, ә бына башҡортоҡо йәки кавказдыҡы… Һин башҡорт йәки кавказ бейеүен бейеһәң, үҙеңде бик шәп тояһың. Ә татар бейеүен бейегәндә, нисектер кәмһетелгән һымаҡ хис итәһең. Татар бейеүен инҡар итеүҙә мин башҡарыусы булараҡ та, хореограф булараҡ та бөтөн аңлы тормошомдо йәшәнем. Ә хәҙер бынан ниндәйҙер плюс табырға ла була, тип уйланым. Мәҫәлән, ваҡ техника. Башҡорт бейеүе — киң, кавказ бейеүе — киң, техникалы. Бәлки, уны тағы ла вағыраҡ итергәлер, микро-бейеүгә китергәлер, унда тиҙлекте  арттырып була, бик етеҙ ваҡ хәрәкәттәр эшләп була. Бәлки, ошо ваҡ хәрәкәттә нигеҙләнәлер ҙә татар концептуаль бейеүе.

Аңлы ижад Питерҙа уҡыуҙан һуң ғына алға китте, быға тиклем мин барыһын да төш күргәндәге кеүек эшләнем. Минең диплом эшем, үткән инициациям — «MY NURIEV» спектакле. Ул минең ни өсөн Нуриев булып китә алмауыма арналған спектакль, һәм татар теле яңғыраған тәүге спектаклем. Мин хореография училищеһына ингән ваҡытымда бөтәһе лә миңә, һин икенсе Нуриев буласаҡһың, тине. Ниндәйҙер мәлдә миңә был ярҙам итте, бала сағымда мотивация бирҙе. Беҙҙең тап килгән нәмәләребеҙ күп — шул уҡ буй. Автобиографияһында ул үҙен татар тигән, мин дә татар. Ул 1938 йылғы, минең атайым да 1938 йылғы. Нуриевтың атаһы һуғышта булған, атайымдың атаһы ла һуғышта булған. Ниндәйҙер мәлдә был ярҙам итте, ә аҙаҡ һин үҙеңдең икенсе Нуриев булмаясағыңды аңлайһың, һәм был ҡамасаулай башлай. Һуңынан һинең бөтөнләй икенсе Нуриев булғың килмәй башлай — минең, ниндәй генә булһам да, тәүге Нурбәк булғым килә. Беҙҙең оҫтаханабыҙҙа шундай ижади акция була торғайны — ниндәй көндә булһа ла һин ни теләйһең, шуны эшләһең. Беренсе курста, 18 мартта, Нуриевтың тыуған көнөндә — әйткәндәй, мин дә мартта тыуғанмын — мин классик станокта, балет тренажында, эш башҡарырға булдым. Эшләнем дә, һуңынан, ултырып, Нуриевтың балетты трансформациялаштырыуы, сәнғәткә йоғонто яһауы, ирҙәрҙең балеттағы ролен үҙгәртеүе тураһында һ.б. һөйләнем. Был күңелемде шул тиклем тулҡынландырҙы, мин бик хисле һөйләнем, һәм оҫталарым бынан диплом эшен эшләргә тәҡдим итте. Татарлыҡ бейеүемә ингән урын һымаҡ булды был. Быға тиклем Ҡаҙанда һайлау мөмкинлегем булмаған да кеүек ине — бында татар мөхите, мин татар яҙыусыһының улы, татар телендә һөйләшмәү сәйер ҙә булыр ине. Тик Питерҙа инде мин рус театраль мәктәбе вәкиле инем, беҙ унда тик русса һөйләшә, рус китаптарын уҡый инек. Һәм унда был аңлы рәүештә һайлау булды — үҙеңдеке тураһында эшләү, үҙ телеңдә һөйләшеү.

Режиссер Туфан Имаметдинов менән беҙ «Әлиф» спектаклен эшләнек. Ул миңә ҡомда фарсы шиғриәтен ғәрәп хәрефтәре менән яҙырға тәҡдим итте. Беҙ фарсы шиғриәтен руссаға тәржемә иткән Юлтан Садиҡоваға мөрәжәғәт иттек, ул беҙгә текстар менән ярҙам итеп ебәрҙе. Аҙаҡ инде беҙ үҙебеҙҙең дә ғәрәп яҙмаһы ярҙамында яҙғаныбыҙҙы аңланыҡ — Туҡай (иҫкәр.Ғабдулла Туҡай — ХХ быуат башында йәшәгән татар шағиры) ҙа ғәрәп яҙмаһы менән яҙған. Был минең өсөн фәнни яҡтан ярҙам иткән нәмә булды — уҡый, яҙа беләм тип әйтә алмайым, әммә бөтөн хәрефтәрҙе беләм хәҙер. Ҡайһы бер ваҡытта, телефондан һөйләшкәндә, ғәрәп хәрефтәре менән ниҙер яҙа башлайым, һүҙ йәки шиғыр өҙөгө. Был спектаклдән һуң Татарстанда ғәрәп яҙмаһы бумы булды, татарса яҙышҡан Телеграм-каналдарҙа ғәрәпсә яҙа башланылар, каллиграфия үҫешә башланы.

— Мин яуаплылыҡ, ҡәнәғәтһеҙлек тоям, үҙемде насар уҡыусы тип тоям, сөнки бик аҙ уҡыйым. Әле уҡыған китабым рус телендә. Йоҡлар алдынан балаларыма туған татар телемдә уҡыуым һәйбәт. Мин быға бик шатмын, был мине тәритипкә өйрәтә: кис һайын мин бер-нисә бит татарса уҡыйым, был мине бик ҡыуандыра. Тик бер ҡасан да ҡайтарып булмаҫтай күренеш — татар телендәге, мин бер ҡасан да уҡып сыҡмаясаҡ томдар, ә бит ғәрәп телендәге, мин бер ҡасан да уҡымаясаҡ томдар ҙа бар. Ә ғүмер үтә. Мин гел актуаль әҙәбиәт уҡырға тейеш, гел алда булырға тейеш, хәҙерге заман теорияһын һәм сәнғәтте аңларға тейеш — был ни бары иллюзия булһа ла, һин һаман алға ынтылаһың, ынтылаһың. Һин артҡа, шул томдарға ҡарайһың да, мин нимәнелер ҡулдан ысҡындырҙым, тигән тойғо ялмап ала. Мин балаларымдың шанстары тағы ла әҙерәк буласағын аңлайым, сөнки мин биш йыл булһа ла татар мәктәбендә уҡып ҡалдым. Биш кенә йыл булһа ла, шул ваҡытта мин фарсы теленән ингән булһа ла, татарса аҙна көндәре яҙылған көндәлек йөрөттөм — «дүшәмбе», «сишәмбе»… Быларҙың барыһы ла юғалған һымаҡ тойғом бар. Мин көнкүреш кимәлендә һүҙҙәрҙә ниндәйҙер асыштар яһарға тырышам. Балалар ҙа бик ярҙам итә. Беҙ улар менән татарса һөйләшергә тигән маҡсат ҡуйғанбыҙ, һәм был, ысынлап та, ҙур мәсьәлә. Онотолған йәки бөтөнләй белмәгән һүҙҙәрҙе һәр ваҡыт эҙләү — бик ҡатмарлы, мәҫәлән, «сағыштырмалыҡ теорияһы» тигән төшөнсәне татарса нисек әйтергә? Мин уның татарса нисек әйтелгәнен белмәйем, был турала мин нисек һөйләй алам?

Цюрихта резиденцияла булған ваҡытымда мин йыш ҡына, көн һайын тиерлек, бер ғәмәлде тормошҡа ашыра торғайным. Был күнекмә театраль институттан, мин уны русса дүрт йыл буйы эшләнем. Һәм дүрт йыл буйы, уны татарса эшләп ҡарау бик ҡыҙыҡ булыр ине, тип уйлай килдем. Был күнекмә бик ябай, ул «Наговор» тип атала. Оҙаҡ ваҡыт, утыҙ минут тирәһе, һин төрлө темаларға һөйләйһең. Ярты сәғәттән тирәһе, һин ҡатып ҡалаһың, һәм ниндәйҙер ағымға ингән һымаҡ һөйләй башлайһың. Был режимда аң төбөндә ятҡан ниндәйҙер әйберҙәр ҡалҡып сыға башлай. Был артистың персонажын уйлап сығарыуға әҙерлек: персонаждың ниндәйҙер өлөшө пьесала һүрәтләнгән, ниндөйҙер өлөшөн — үҙеңә уйлап табырға кәрәк. Һәм ошо күнекмә ярҙам итә. Уны туған телдә эшләү еңелдән булманы. Был туған телдә фекерләү процесына ҡайтырға тырышыу булды. Мин кәүҙә телен тел аша, туған телдә һөйләшеү аша эҙләйем. Аҙаҡ инде артабан барырға — телде тарҡатырға. Мине аҡылдың аръяғы, прототелдәр идеялары мауыҡтыра. Һөйләгән ваҡытта мин логикалыҡты арыттырырға, уны тауышҡа ауҙарырға һәм тауыштың хәрәкәттә, кәүҙәлә сағылышын күҙәткем килә. Был практика бик ялыҡтырғыс, әммә резиденциялағы өс ай барышында мин уны даими рәүештә эшләнем. Был өс ай барышында мин видеокөндәлек алып барҙым, һәм әле, был яҙмаларҙы ҡалаған ваҡытта, миңә бында мәғәнә бар кеүек тойола — телде тел аша эҙләү.

— Миңә мәмерйәләге китапхана образы бик оҡшай. Беҙҙә Әбүғалисина тураһында китап бар, Абу Али ибн Сина. Был минең тәүге тапҡыр уҡыған нәфис әҙәбиәтем булғандыр. Әбүғалисина нисек Әбүғалисина булып киткән? Ул туғаны менән йылына бер-нисә тапҡыр ғына асыла торған мәмерйәгә киткән, ул Пифагор китапханаһы булған һәм унан китап алып сығырға ярамаған. Улар унда бер йылға тороп ҡалырға булған. Бер туған тылсымсыға әйләнә, икенсеһе — сихырсыға. Ике антагонист, улар аҙаҡ ғүмер буйы бер-береһе менән көрәшә. Минеңсә, йөҙ йылдан ашыу элек яҙылған китаптарҙы уҡыр өсөн, бер аҙ фарсы, ғәрәп, төрөк телдәрен өйрәнергә кәрәк. Был ысынлап та радикаль ҡыҙыҡлы аҙым булыр ине. Был томдарҙа башҡа бер ниндәй ҙә телдә булмаған мәғлүмәт бар һымаҡ.

— Атайым — Роберт, уның туғаны — Сайрус. Сөнки ҡартатайым — мин уны, үкенескә ҡаршы, күреп өлгөрмәнем — уҡытыусы булған һәм Жюль Верндың әҫәрҙәрен бик яратҡан. «Капитан Грант балалары» китабында Роберт та, Сайрус та бар. Иң кесе ҡустыларының исеме Рәсим. Рәсим тыуған ваҡытта атайыма 18  йәш булған, һәм ул атаһы менән талашҡан, сөнки тегенеһе улына тағы ла кемдеңдер хөрмәтенә исем ҡушырға уйлаған. Уның, мәҫәлән, Шмидт абый тигән дуҫы бар ине, ә Аҡтаныш районында Маузер абый йәшәй торғайны. Ғаиләбеҙ тарихында тотош шундай дәүер булып алған. Атайым һөҙөмтәлә ҡустыһына Рәсим тигән татар исеме бирергә күндергән. Мин — Нурбәк, ҡустым — Байбулат. Байбулат — Финляндияла йәшәгән бер татар ғаиләһенең фамилияһы.  Улар, күбеһенсә, Түбәнге Новгород өлкәһенән сыҡҡан мишәрҙәр. Ул диаспорала тик ҡыҙҙар ғына тыуған ғаилә була, һәм фамилия юҡҡа сыға яҙған. Атайым, тағы ла бер малай тыуһа, уны Байбулат тип атарға булған. Кәләшем Алена — суҡындырылған татар, уның исеме рус. Тик бөтөн керәшен исемдәренең татар аналогы бар, уныҡы — Үлүн. Аленаның атаһы — Николай, татарса ул Микулай була. Балаларыбыҙға исем һайлағанда, беҙ Алена менән ғәрәп исемдәре бирмәҫкә, төрки исемдәр эҙләргә тигән консенсусҡа килдек. Милләт-ара тарафтарҙа минималь үҙгәртелә, еңел әйтеп була торған исемдәр булырға тейеш ине. Шуға ла беҙ Туран һәм Ирхан тигән исемдәр һайланыҡ. Кемдер быны төркиселек тип һанай, тик мин төркисе түгел, исемдәр генә төрки.

— Белмим, мин сиңа бөтен интервьюны татарча сөйләп бирергә тиешме соң? Әллә, нәрсә әйтергә тиеш мин сиңа? Ничектер шулайрак инде. Татарча сөйләшкәндә мин барыбер ничектер әкренрәк сөйләшәмдер кебек. Чөнки сүзләр эзләргә, сүзләр табырга туры килә. Мин үземне контрольдә тотарга тырышам, русча сүзләр кулланмас өчен. контрольдә тоту- ничек була татарча? (Белмәйем, мин һиңә бөтөн интервьюны татарса һөйләп бирергә тейешме һуң? Әллә, нимә әйтергә тейешмен мин һиңә? Нисектер шулайыраҡтыр инде. Татарса һөйләшкәндә мин барыбер нисектер яйыраҡ һөйләшкән һымаҡмын. Сөнки һүҙҙәрҙе эҙләргә, һүҙҙәр табырға тура килә. Мин, русса һөйләшмәҫ өсөн, үҙемде контролдә тоторға тырышам, контролдә тотоу татарса нисек була?)